Skip to content
Menu

Akdeniz ve Avrupa ülkelerinin isimlerinin anlamları – II

CEMAL TUNÇDEMİR

7 Kasım 2011

Yer, ülke ve şehir isimlerinin anlamına yaptığımız ilk yolculukta ABD ve İngiltere’yi dolaştıktan sonra rotayı Akdeniz’e kırmıştık.  En son Yunanistan açıklarında demirlemek zorunda kalmıştık. Devam edelim… Yolumuz uzun, yelkenler fora..!

Korsan filmlerini seyredenleriniz bilir, eski zaman yelkenlerinde yelken yukarıda sarılı ve asılıdır. Bu sebeple kaptan uygun rüzgarı bulup komutu verdiğinde aşağı doğru fora edilir. Bir de ‘’forsa’’ var. Kürek mahkumları için kullanılır… Akdeniz’de ‘Frenk’ dilinin hakim olduğu zamanlarda kürek mahkumlarına ‘haydi’ anlamında ‘forza, forza, forza!’’ diye bağırırlarmış. Kürek mahkumları da kendi adlarını ‘forza’ sandığı için, zamanla kürek mahkumlarına ‘forsa’ denir olmuş.

Yunanistan’a geleyim. Biz ülke adlandırmasında çoğu zaman Farsça’da ‘-ülkesi’ anlamı veren ‘’–stan’’ ekini kullandığımız için Yunanistan, Pakistan, Bulgaristan, Kazakistan, Ermenistan, Arabistan, Sırbistan vs diyoruz. Ermeniler de, kendilerine Hay dedikleri için ülkelerini de Hayastan veya kısaca Hayk diye adlandırıyorlar.

Ama bu ‘-stan’ ekinin marifeti bununla sınırlı değil. İndo-Aryan dillerinde ‘stana’ ‘yer’ demek. Latince, ‘state (devlet)’ ve ‘status (statü)’ kelimeleri de aynı kökten. Dahası Arapça, ‘makam’ ifade eden ‘üstad’ kelimesinin de benzer kökten besleniyor.  Fransa’nın devlet için kullandığı ‘etat’ kelimesi de Almanların ‘stadt’ kelimesi de… Futbolun ‘stadyumu’ da aynı kökten ‘stand up’ da…’’. Dahası, Rusça’da ‘yerleşke’ anlamına gelen ‘stan’ kelimesi de, Boşnakça ve Sırpça’da ‘apartman’ yerine kullanılan ‘stan’ da…

En büyük Yunan tragedyası

İlk Yunan tragedyası MÖ 534 senesinde sahnelendi. Tarihteki en büyük Yunan tragedyası, tarihteki en büyük Yunan’ın aslen Yunan olmamasıdır. Sadece 33 sene yaşayan Makedonyalı İskender, Adriyatik’ten Himalayalara kadar uzanan bir imparatorluğun kralı olmuş. ‘İskender’ kelime olarak eski Yunancada ‘müdafaa eden adam’ anlamına gelirmiş.

Dünyanın dört bir tarafında askeri akademilerde ve vadilerde hala, MÖ 323 senesinde Babil’de ölen İskender Büyük’ün taktikleri öğretilir. En büyüğü Mısır’da olmak üzere birçok şehir onun adını taşıyor. Bizde de İskenderun var. Batı dilleri bu şehirlere Alexandria diyor. Tesadüfe bakın ki, dünyanın bugün en büyük askeri gücü olan ABD’nin bu askeri gücünün yönetildiği Pentagon’un bulunduğu şehrin adı da Alexandria.

Balkan’ın adı Osmanlı yadı

Bu yarımadaya adını veren ‘Balkan’ kelimesi, Türklerin küresel coğrafi literatüre kazandırdığı adlandırmalardan biri. Osmanlılar, Bulgaristan’ın ortalarından Sırbistan’ın doğusuna kadar uzanan dağlara Balkan Dağları demiş. Balkan, Türkçe’de ‘ormanla kaplı dağ zincirine’ denirmiş. Örneğin, Türkmenistan’da da bu adla dağ ve bölge var. ‘’Balkan Yarımadası’’ tabirini ise ilk kez 1808 senesinde Alman coğrafyacı August Zeune kullanmış.

Hungary mi Macaristan mı?

Balkan yarımadasındaki en kalabalık ırk Slav ırkı. Detaylarını, Sibirya’ya düzenleyeceğimiz ‘beyaz yürüyüşe’ bırakacağım için Rus kısmını geçeyim. Rusya adını İskandinav kavmi Ruslardan alıyor. Bir Slav efsanesinde, Slav ırkını başlatan 3 kardeş var: Leh, Çek ve Rus. Kardeşlerden Leh, Polonya’yı (Lehistan) kurmuş; Çek, Bohemia’yı(Çek-o-slovakya ve güneyi) ve Rus da Ruthenia’yı (Ukrayna – Rusya)

Balkanların kuzeyindeki Macarlar ise efsaneye göre iki kardeşin soyundan geliyor: Hun ve Magyar (Macar). Bütün Batı alemi bu ülkeyi anarken kardeşlerden Hun’un tarafını tutarak Hungary diyor. Macarlar kendilerine ‘’Magyarország’’ diyor. Biz de Macarların kendisi gibi kardeşlerden Macar’ı tutarak Macaristan demişiz.

Balkanlarda Slav etkisini özellikle şehir isimlerinde görmek mümkün. Örneğin bu coğrafyada adı ‘bel’ ile başlayan birçok coğrafi isimle karşılaşırız. ‘bel / byel’ Slavca’da ‘beyaz’ demek. ‘grad’ da şehir demek. Belgrad, kafadan ‘akşehir’ demek oluyor.

Çoğunuzun malumudur ama yeri gelmişken ben de kayda geçireyim, aslında dünyanın belli coğrafyalarında ‘şehir’ , ‘kale’ anlamına gelen bazı eklerle çok sayıda yerleşim birimi var. En meşhur ekler, Slav dilindeki ‘grad’ (Leningrad, Belgrat), Farsça’daki ‘abad’ (Haydarabad, İslamabad), Yunanca’daki ‘polis’ (Konstantinopolis), Anglo Saksonların ‘bury’ , ‘boro’ ve ‘city’si, Fransızca’nın ‘ville’ eki, Alman ve İskandinavın ‘burg’la (Hamburg, Goteburg) biten isimleri, bizim ‘şehrimiz, hisarımız, kalemiz’ (Akşehir, Beyşehir, Nevşehir, Akhisar, Hasankale), Macarın ‘var’ı (Zigetvar), Hollandalının ‘dam’ı (Rotterdam, Amsterdam), Arapçanın ‘beyt’i, İbranilerin ‘beth’i, Hint ve Sanksritçe’nin ‘pur’u (Singapur) gibi…

Kanguru hangisindeydi? Avusturya mı Avustralya mı?

Heredot, kadim zamanlarda, bilinmeyen kişilerin, dünyayı 3 kıtaya ayırdığını aktarıyor: Asya, Avrupa ve Libya.

Avrupa’nın da tıpkı, Asya ve Libya (Afrika) gibi, bir çok isim karışıklığı var.

Avusturya’nın ismi, en büyük tartışma kaynaklarından biri. Ama zannedileceği gibi, asıl karmaşa Avustralya ile karıştırılmasından gelmiyor. Avusturya’nın Almanca adı ‘’Österreich’’ yani ‘doğu diyarı’.  ‘Austria’ bu Almanca isimlendirmenin Latinleşmiş hali. Bu Almanca isimlendirmenin Roma döneminde bölgeye verilen ‘Marchia Orientalis’ adının mahalli bavyera lehçesinde aldığı hal olduğu tahmin ediliyor. Roma döneminde ‘uçbeyliklerine’ Marchia (Marşia-Marş) derlermiş. Bir Ortaçağ asalet rütbesi olan Markiz de Marş beyi demek. Bu arada bir zamanlar Roma imparatorluğunun sınır garnizonu olan Maraş’ın adının da anlamını deşifre ettik. Avusturya’ya döndüğümüzde göreceğimiz gibi Avusturya, Almanya’nın doğusunda değil güneyinde. Latince ‘auster’  ise güney demek. Dünyanın öbür köşesindeki Avustralya, Latince ‘güney’ demek olan ‘australis’ten geliyor.

Almanca evreninde, Avusturya ‘güney’ mi ‘doğu’ mu diye gayet ciddi bir tartışma hiçbir bitme emaresi göstermeden devam edip gidiyor…

Almanya’ya ise Anglo Saksonlar ‘Germany’ diyor ki, aslında bu isim Anglo Saksonca bile değil. ‘Cermen’, Keltçede, ‘komşu’ anlamına geliyor. Ki bu isim, Latince ‘germanus’a (kardeşlik) sonrasında İspanyolca ‘hermano’ya dönüşüyor. Biz, ‘Alman’ diyoruz bu millete ama bu da yüzde 98 yanlış. Allamaniler, Cermen kavimlerinden sadece biri ve bu kökten olanlar dünyada bugün Alman dediğimiz nüfusun yüzde 2’sinden azını oluşturuyor. Dahası, Allamani kavminden geriye kalanların çoğu Almanya’da bile değil İsviçre’de, Avusturya’da yaşıyor. Fransızlar kendilerine komşu bu kavmin adını bütün Cermen kavimleri için kullanmışlar. Biz de onların yalancısıyız. Bizim Alman, İngilizlerin ‘german’ dediği halk kendilerine, “halkımız” anlamına gelen “Deutsch (doyç)” , ülkelerine ise ‘doyç ülkesi’ anlamında “Deutchland” diyor.

Burası İngilizce evreninin kafasının karıştığı bir başka yer. Hollanda halkına “Dutch” deniyor İngilizce’de. Biz de bu ülkeye ‘Hollanda’ diyoruz ki bu da yüzde 80 yanlış. Çünkü kuzey ve güney Hollanda, bu ülkeyi oluşturan 12 eyaletten sadece ikisi. Bunlar mühim bir kısmı su seviyesinden aşağıda olduğu için ülkelerine ‘’Alçak memleket’’ anlamında ‘’Nederlands’’ diyor. Hollandalılar da zaten bunu düzeltmeyi bıraktılar… Bu arada Hollandalıların ‘portakal’ ile de hiçbir kültürel alakası yok. Turuncu renk, Hollanda Kraliyet ailesinin resmi rengi. Hollanda milli takımı bu renkte forma giyiyor. ‘orange’ kelimesi İngilizcede hem portakal hem de turuncu rengi anlamına geliyor. Sözlükten doğrudan çeviri yapan spor basınımız, ‘Portakallar’ deyince, Hollanda protestolarında portakal kesen adamlarımız olmuş.

Fransız horozu, İtalyan danası

Bugün Fransa dediğimiz ülkenin ise adı bir zamanlar Kelt(celtic) kavmi ‘Galya (Gaul / Gallia)’ ile anılıyordu. Bu Kelt kavminin adı, bizim Galata’lılardan Britanya’nın Galler halkına kadar bütün Kelt kavimleriyle aynı ismi taşıması tesadüf değil, hepsi akraba. Bugünkü İç Anadolu bölgesinde vaktiyle 3 Kelt devletinden oluşan dev bir konfederasyon vardı.

Romalılar, bugün ‘Fransa’ dediğimiz bölgeyi ele geçirdiklerinde karşılarına çıkan bu Keltik ‘gallia’ adını Latince ‘horoz’ demek olan ‘’gallus’’a benzettikleri için bu yöre ahalisine hep ‘horoz’ şakası yapmışlar. Milli gladyatör maçlarında Roma imparatorluk medyası hep ‘erken öten horoz’ manşeti atmış. Espri anlayışında yüzyıllardır değişmeyen o Avrupa rüküşlüğü yani… Bilmiyorum her dünya kupasında Fransa milli takımına ‘horozlar’ diyen spor medyamız bilerek mi kullanıyor bu ifadeyi…

MS 500 civarlarında Cermen kavimlerinden Frenkler, Ren Nehrini geçip bölgeye yerleşti. Cermen Frenkler, Keltik Galyalılar ile karışarak oluşturdukları bu yeni ulusun da isim babası olur.

Cermen kavmi Frenklerin doğuya batıya göç ettiği günlerde Anglolar Saksonlar ve Jutlar gibi diğer bazı Cermen kavimleri de kıtanın kuzey batısındaki Kelt adası Britanya’yı işgal eder.

Britanya bir devlet adı değil, Avrupa’nın kuzeydoğusundaki adanın adıdır. Bu adadaki en büyük devlete Batı kaynakları United Kingdom (Birleşik Krallık) diyor. Biz yanlış şekilde İngiltere diyoruz. United Kingdom, 4 ülkeden oluşuyor. Başkenti Belfast olan Kuzey İrlanda, İngiltere(England), İskoçya ve Galler. Bu dört ülke de bizim yine yanlış olarak İngiltere Krallığı dediğimiz Birleşik Krallığa bağlı. England (İngiltere), vaktiyle adayı işgal eden Cermen (Germen) kavimlerin en büyüğü olan Anglo‘lardan alıyor adını. “Anglo-land” Anglo ülkesi demek. İtalyanlar bu ülkeye “İnglaterra” demiş. “Terra” İtalyancada ülke anlamına geliyor. Biz de, bu ülkeyi ilk Ceneviz ve Venediklilerden öğrendiğimiz için bu şekilde adlandırıyoruz. İngiliz, Anglos’un Akdeniz dillerine uyarlanmış söylenişi. Biz bugün bile İngiltere’nin başkentine herkesten farklı olarak tıpkı İtalyanlar gibi ‘Londra’ diyoruz.

Fransızların ‘horoz’u gibi İtalyanların da tarihi bir ‘dana’ hikayesi vardır. İtalya ismi çok büyük ihtimalle Latince ‘dana/buzağı’ demek olan Vitulus’tan geliyormuş. Latince’ye de bölgedeki antik Oscan dilinde aynı anlama gelen ‘viteliu’dan geçtiği tahmin ediliyor. Bizim spor basınımızın sevdiği isimle Çizme’nin özellikle güney kısmındaki bazı kavimler de sembol olarak o dönemin değerli metaı olan danayı buzağıyı kullanırmış.

Tavşan ülkesi

‘’Ne yani, şimdi İtalya – İspanya maçında spor medyamız, ‘Boğalar danalara karşı’ manşeti mi atsın?’’ diye sorarsanız, ‘’hayır, danalar tavşana karşı’’ diye düzeltirim. Kaderin bir garip cilvesi, Akdeniz’in en batı ucundaki İspanya’nın adı da aslında bir hayvanla ilintili. Ama çoğu kişinin ilk aklına gelecek boğa değil bu hayvan,  tavşan.

İspanya adının kaynağı ile ilgili iki ünlü teori var: İberya yarım adasını işgal eden Romalılar, kıtanın bu en batı ucuna, antik Yunan’ın ütopik Batı ülkesi ‘Hesperia’dan esinlenerek ‘Hispania’ demiş güya.

Ancak daha rağbet gören teoriye göre İspanya’nın adı bir zamanlar buraların efendisi olan Fenikelerden kalma. Zira, Fenikeliler etrafta bolca tavşan olmasından hareketle kendi dillerinde ‘tavşan ülkesi’ anlamına gelen ‘Ispanihad’ demişler bu ülkeye.

Gökten düşen 3 portakal

Avrupalılar, nar ve narenciye ile Mağripli Müslümanlar aracılığı ile tanıştı.  Narenciye kelimesi Arapça portakal demek olan ‘naranc’dan geliyor. Asıl kökeni ise Sanksritçe. İspanyolca’da bugün bile portakala ‘naranja’ deniyor. Türkçe’de bir de ‘turunç’ isimlendirmesi var. Arapça ‘ağaç kavunu’ için kullanılan ‘ütruc’ ifadesi ‘turunç’ şeklinde Türkçeleştirilmiş, sonrasında ‘narenciye’nin genel adı olmuş. Arapça ‘naranc’, İspanyolca ve Portekizce ‘naranja’ ve Fransızca’da ‘oranj’a dönüşünce, onlardan da Anglo Sakson diline ‘orange’ olarak geçmiş.

Peki öyleyse biz bu meyveye ne diye ‘portakal’ diyoruz?

Avrupa’nın en güney batı ucundaki ülke sebebiyle. Biz günümüzde Portekiz diyoruz ama çoğu Batı dili ‘Portugal’ diyor bu ülkeye. Roma İmparatorluğu zamanında, bugün ülkenin başkentini oluşturan Porto’nun yönettiği bölge yönetiminin adı ‘Portus Cale (Portus Kali)’ idi. Sonradan Portugale’ye ve nihayet Portugal’a dönüşür. 15’nci yüzyıldan itibaren Portekiz, coğrafi keşiflerde ve kolonizasyonda en öncü ülkelerden biri oldu. Endülüs’ten öğrenip alıp yetiştirdikleri ‘naranj’ı İstanbul’a sattılar. Biz de buna epey bir süre ‘Portugal Narenciyesi’ dedik. Zamanla ‘narenciye’ düştü ve geriye ‘portakal’ kaldı.

Şimdi ağır çekimde bir daha izleyelim; Portekizliler bu meyveye nerdeyse bütün dünya gibi hala ‘naranj’ diyor ama gel gör ki biz Portekiz’e atıfla ‘portakal’ diyoruz.

Olmaz böyle karışıklık diyeceksiniz…

Aynı çap ve ebatta olmasa da olmuş aslında. Bir başka narenciye meyvesine de biz ‘mandalina’ diyoruz. Çin’den geldiği için Mandarin Narenciyesi denen bu meyvenin ismindeki narenciye de zamanla düşer geriye ‘mandarin’ kalır. Biz mandalina, İspanyollar ise ‘mandarina’ diyor.

Peki Anglo Saksonlar neden mandalinaya ‘tangerine’ diyor. Bu kelimeyi İspanyollardan öğrendiler. Onlarsa mandalinanın Afrika üzerinden Avrupa’ya geldiği Fas şehri ‘Tanca (Tangier / Tanger)’ya atfen ‘’tanca narenciyesi (Tanger naranc)’’ diyerek satmışlar Avrupa’ya. Çok geçmeden bu isimdeki ‘narenciye’ de düşmüş geriye ‘tancerin’ kalmış.

Meyveye adını veren Tanca, Afrika’nın en kuzey batı ucu ve aynı zamanda Cebelitarık boğazının güney kapısı. The Inception filminde Leonardo’nun rüyasında okyanustan çıkarak geldiği şehir. İbn-i Batuta’nın doğduğu yer.

Hakeza Endülüs’ün sembol şehirlerinden Granada da adını Müslümanların şehrin her yerine ektiği ve hatta bayraklarına yerleştirdiği ‘nar’dan alıyor. Batı dillerinde nara ‘pomegranate (Granada elması)’ denmesi bundan. İspanyollar Amerika’ya geldiklerinde kıtaya Müslüman mimarisi, tarımı ve elbette nar ağaçlarını da getirdiler.

Batı dilleri Endülüs Müslüman ahalisini ‘Moor’ ve Endülüs devletini ise ‘’Moorish Empire’’ adıyla kaydediyor. Moor’un kökeni hakkında rivayet muhtelif ama Mağrib’teki epey isimde karşımıza çıkıyor. Pek muhtemelen bölgenin asıl sakini Berberi kavimlerinin atası Maurilerin birinci asırda kurduğu Moritanya krallığından kalmış olmalı.

Güneş Mağrib’den yükselirse…

Biz Kuzey Afrika coğrafyasına eskiden Mağrib derdik. ‘Gurub’tan yani ‘güneşin batmasından’ yani ‘garb’tan ‘Batı’dan esinle… Fas’ın kendi dilinde resmi adı da ‘’El Memleke El Mağribiyye (Mağrib Ülkesi)’’ zaten. Ancak biz şimdilerde ülkenin eski başkenti Fas’a (Fez) atfen Fas diyoruz. Batılılar ise bu ülkeye ‘Morocco’ diyor.  Bundan kısa zaman öncesine kadar İranlılar, Urdular ve hatta Avrupalılar ise Fas Krallığına Marakeş krallığı diyordu. Ülkenin en önemli şehri Marakeş. Morocco ve Marakeş’in isimleri de muhtemelen aynı kökten geliyor.

Bizim genel olarak Mağrib ülkeleri dediğimiz coğrafya ise kendi içinde uzaklığına göre isimlendirilmiş Arapça ifadelerle… Buna göre Fas, Mağrib el Aksa (Uzak Batı), Cezayir, Mağrib el Evsat (Orta Batı) ve Tunus da Mağrib el Edna (Yakın Batı) şeklinde konumlanmış dünyamızda. Bugün Mağrib coğrafyasında Fas, Cezayir, Moritanya, Tunus ve Libya adlı beş devlet var.

Tunus körfezinde Milattan Önceki çağlarda yaklaşık 3 bin yıl yaşayan Kartaca uygarlığı vardı. Sosyolojinin ve iktisat biliminin önemli ismi İbn’i Haldun da Tunuslu. Libya ise adını Berberi kavmi Libu’lardan alıyor. Osmanlı zamanında biz Libya’ya, ülkenin en büyük şehrine atfen Trablusgarp diyorduk. Bu isimdeki ‘garb’, Akdeniz’in doğusunda Lübnan’da ‘Trablus’ adlı bir başka şehir olması sebebiyledir. Batılılar, Trablus’a ‘Tripoli’ diyor. ‘Tripoli’ eski Yunanca, ‘Tripolis (Üçşehir)’den geliyor.

Baharat hangi ülkeden gelir?

Kuzey Afrika’nın bugün en büyük şehri ise Kahire. Mısır’ın başkentinin ‘galip olan’ anlamına gelen adını, Fatımiler bu şekilde meşhur etmişler. Kahire’nin başkenti olduğu ülkeye ise Ortadoğu ahalisi ‘Mısır’ derken, Batı alemi ‘kıpti’ kelimesine de kökenlik eden antik Yunanca ismine dayanarak ‘Egypt’ diyor. Diyeceğim o ki, Mısır adını mısır bitkisinden değil, mısır bitkisi Türkçe adını bu ülkeden alıyor. Sebebi yine Portekizliler… Amerika kıtasında mısırı getiren Portekizliler Kuzey Afrikalılara satar. Onlar da mısır üzerinden Anadolu’ya ulaştırınca tahılın adı ‘mısır tahılı’ olur. Bizden de Avrupa’ya gider. İtalyanlar da uzun yıllar ‘Türk tahılı’ der buna. Cilve üstüne cilve…

Mısır’ın hikayesi biraz ‘baharat’ gibi… Hindistan’a Hintliler, Hindistan demiyor. Kendi dillerinde ülkelerinin resmi adı Bharat. Hindu kutsal metinlerine dayanan Sankskritçe bir isim. Bir zamanların en kıymetli ticaret mallarından olan yemek sosları da çoğunlukla bu ülkeden geldiği için, bu lezzet kaynaklarına topluca ‘baharat’ demişiz.

İsimlerden bize ne demeyin? Her bir isim, arkasında sakladıklarıyla yeniden anlamaya yeniden tanışmaya ve elbette sorgulamaya davetiyedir. Sadece bizim için değil bütün dünya için geçerli bu gerçek.

Buyrun bir bakın ‘dünya’ kelimesine…

‘Dünya’ kelimesi, zannedildiğinin aksine coğrafi değil dini bir kavram. Bu taraftaki, yakınımızdaki hayatımızı anlatır. Ötedeki (ahiret) hayattan ayırmak için… Ama aynı zamanda en alttaki, en aşağıdaki, değersiz anlamındaki ‘edna’ da, alçaklık anlamına gelen ‘denaet’ de aynı kökten gelir.

Bak şu dünyanın ismine..!

CEMAL TUNÇDEMİR‘i Twitter’dan takip edebilirsiniz

Akdeniz evrenindeki yer-şehir isimlerinin anlamı